ئىلاۋە : ئەچۈ-ئۇغۇشلار(بابايى-ئەجدادلار)نىڭ ئىنسانىي سۈپەتلىرى ئەۋلادلار ئويغار(مەدەنىيەت )ساپاسىنىڭ ئۈلگىسىدۇر. تارىخ مىللىتىمىز ئەقىل-پاراسىتىنىڭ چوغيالىن (ئاجايىب كاتتا) جەۋھەرلىرىنى ئالپ (بۈيۈك)ئەچۈ-ئۇغۇشلارنىڭ ئۆركى (ئېسىل) سۆزى بولمىش پەندى-نەسىھەتلىرىگە مۇجەسسەملىگەن. ناۋادا بىز ھاياتلىق قەدىمىمىزنى زاماننىڭ رېتىمىگە ئۇيغۇنلاشتۇرۇپ ئادىمىيلىك ئۆلچەملىرىگە يېتىش، مەدەنىيەتلىك دۇنيانىڭ لاياقەتلىك ئەردەملىرىگە (ئەخلاق ساھىبلىرىغا) ئايلىنىش مۇددىئاسىدا بولساق، شۈبھىسىزكى، ئەجدادلىرىمىزنىڭ ھېكمەتكە تويۇنغان سۆزلىرىدىن ئۆرنەك ئېلىپ، مەۋجۇدلۇق مىزانلىرىنى ئۆزلەشتۈرۈشكە موھتاجمىز.
ئۆركى ئەخلاق، مۇناسىپ ئەدەب-قائىدە ئىنسانلارنىڭ ئەڭ بۈيۈك زىننىتىدۇر. زامان تەرەققىي قىلىپ مەيلى قايسى دەرىجىگە يەتسۇن، ئىقتىسادىي رىقابەت ئىنسانلار ئىدېولوگىيىسىدە مەيلى قانداق تەۋرىنىش ، ئۆزگىرىشلەرنى ھاسىل قىلسۇن، زامان مەككارلىرى نەيرەڭبازلىق قىلىپ مەيلى قانداق ھىيلە-مىكىرلىرى بىلەن ئىنسانىيەتنى ئالدىسۇن ، جەمئىيەت يەنىلا ئۆركى ئەخلاققا موھتاجدۇر !
1. سالاملىشىش قائىدىسى
تونۇش ياكى ناتونۇش ئىككى كىشى ئۆزئارا ئۇچرىشىپ قالسا بىر-بىرلىرى بىلەن سالاملاشمىقى ئىنتايىن زۆرۈر. تونۇشلار ئۇچراشقاندا سالاملىشىپلا قالماي يەنە بىر-بىرىنىڭ ھال-ئەھۋالىنى سوراشلىرى لازىم. بىر كىشى ئىككىنچى كىشىگە سالام بەرسە ئىككىنچى كىشى دەرھال ئىلىك ئېلىپ سالامنىڭ جاۋابىنى بەرگەي. سالام بەرگۈچى سالامنى «ئەسسالامۇئەلەيكۇم» دەپ تولۇق ئېيتقاي، «ئەسسالام ئەلەيكە» دېيىشى دۇرۇست ئەمەس، «سالام ئەلەيكۇم» ياكى «سالام» ۋەياكى «ئەلەيكەس سالام» ۋەھەم «سالام بەردۇق» دېيىشكە زىنھار بولمايدۇ. سالامنىڭ جاۋابى « ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام» بولۇپ، بۇنى «ئەلەيكۇل سالام» ، «ئەلەيكەس سالام» ياكى پەقەت «ئەلەيكۇم» دەپلا قويۇش توغرا ئەمەس. «ئەسسالامۇئەلەيكۇم» ئەرەبچە سۆز بولۇپ، «سىزگە تىنچ-ئامانلىق بولسۇن» دېمەكتۇر. «ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام» بولسا «سىزگە ھەم تىنچ-ئامانلىق بولسۇن» دېمەكتۇر.
سالاملاشقاندا باشنى ئەگمەستىن ئىككى قولنى كۆكرەككە قويۇپ سالام بېرىش تەۋسىيە قىلىنىدۇ. نۇرغۇن ئادەمگە ئۇچرىشىپ قالغان كىشى ئۇلارنىڭ ھەربىرىگە ئايرىم-ئايرىم سالام بېرىپ يۈرمەي ھەممىگە قاراپ بىرلا سالام بەرسە شۇ كۇپايە. ياشتا كىچىك كىشى چوڭ ياشتىكى كىشىگە ، مېڭىپ كېتىۋايتقان كىشى ئولتۇرغان كىشىگە سالام بەرمىكى بەرھەقتۇر. كەمسىتىپ ، كۆزگە ئىلمىغاندەك ھىجىيىپ سالام بېرىش ئەدەبسىزلىكتۇر. سالام سەمىمىي بولسۇن. سالام ئالغان كىشى بېشىنى قىمىرلىتىپلا قويماسلىقلىرى لازىم. سالامنىڭ جاۋابىنى ھۆرمەت بىلەن تەلتۆكۈس ئاڭلىتىپ دېيىش كېرەك. ناۋادا بىر كىشى تونۇشىنى يىراقتىن كۆرۈپ قېلىپ، ئۇنىڭ يېنىغا كېلىش ئىلاجىنى قىلالمىسا، شۇ جايدا تۇرۇپ ، قولىنى كۆكسىگە قويۇپ سالام ئىشارىسىنى قىلسا بولىدۇ.
قول ئېلىشىپ كۆرۈشكەندە، قولنىڭ ئۇچىنىلا بېرىپ كۆرۈشۈش بەكمۇ ئەدەبسىزلىكتۇر. بۇنداق قىلىش سالام بەرگەن كىشىنى كەمسىندۈرگەنلىك ۋە كۆزگە ئىلمىغانلىقتۇر. كۆرۈشمىگىنىگە ئۇزاق بولغان كىشىلەر قۇچاقلىشىپ كۆرۈشۈشلىرى لازىم.
3.ئىجازەت سوراش ئەدەبلىرى
4.مېھماندارچىلىق ئەدەبلىرى
ئەگەر ئۆيىڭىزگە بىرەر ئادەمنى تەكلىپ قىلغان بولسىڭىز ياكى چاقىرمىغان بولسىڭىزمۇ كۆڭلى تارتىپ سىز بىلەن بىردەم – يېرىمدەم ھال-مۇڭ قىلىشقىلى ئۆيىڭىزگە كەلگەن بولسا ( كېلىشىدىن خەۋىرىڭىز بولمىغان تەقدىردىمۇ ) ، سىز مېھماننى خۇشخۇي ، خۇشپېىل قارىشى ئېلىپ ھۆرمەت بىلەن كۈتۈۋېلىڭ ، سالام بېرىپ كۆرۈشۈڭ ، يوقلاپ كەلگىنى ئۈچۈن مىننەتدارلىقىڭىزنى بىلدۈرۈڭ ، ئىچكىرىگە تەكلىپ قىلىپ تۆرگە ئولتۇرغۇزۇڭ . ئەھۋال سوراشقاندىن كېيىن دەرھال دەستۇرخان سېلىپ تائام كەلتۈرۈشكە ھەرىكەت قىلىڭ . ناننى يېتەرلىك قىلىپ ئۇشتۇڭ ، كۆپ ئوشتۇپ قويسىڭىز نان ئىسراپ بولىدۇ ، ئىسراپخورلۇقتىن ساقلىنىڭ . مېھماننى « قېنى ، مەزەلەرگە بېقىڭ » دەپ تەكلىپ قىلىڭ ۋە ئاۋۋال ئۆزىڭىز باشلاپ بېرىڭ. مېھماندىن ئاۋۋال قولىڭىزنى تاامدىن تارتىۋالماڭ ، ئاز – ئازدىن بولسىمۇ بىرلىكتە يېگەچ تۇرۇڭ ، بولمىسا مېھمان خىجىل بولۇپ قېلىپ تاامدىن قولىنى تارتىشقا مەجبۇر بولۇپ قالىدۇ . مېھماننى « قېنى ئېلىڭ ، بېقىڭ » دەپ ھەددىدىن زىيادە قىستاۋەرمەڭ ، ئۈچ قېتىم تەكلىپ قىلىپ قويسىڭىز كۇپايە . دەستۇرخانغا قويۇلغان تائام ئاز بولسا ئۆزىڭىز ئاز – ئاز ئېلىپ كۆپىنى مېھمانغا يېگۈزۈڭ . مېھمان تويۇپ تاامدىن قول تارتقاندىن كېيىن دەرھال قولىغا سۇ قۇيۇپ پاكىز لۈڭگە بېرىڭ . مېھمان بىلەن سىردىشىپ ئولتۇرغاندا ئۇنىڭ روھىي ھالىتىگە دىققەت قىلىپ سۆزلەڭ ، ئۇ كۆتۈرەلمىگىدەك سۆزلەر ئېغىزىڭىزدىن چىقىپ كەتمىسۇن، بولمىسا بەزى سۆزلىرىڭىز ئۇنىڭغا تېگىپ كېتىشى مۇمكىن . مېھمان ئالدىدا ئاىلە ئەزالىرىڭىزدىن بىرەرىنى دۈشكەللەپ ياكى ئەيىبلەپ ۋە ياكى قاتتىق سۆزلەرنى قىلىپ سالماڭ ، بۇنداق بولۇپ قالسا مېھماننىڭ كۆڭلىگە تۈرلۈك ئويلار كېلىپ قېلىشى مۇمكىن . مېھمان كەتمەكچى بولۇپ ئورنىدىن تۇرسا ئۇنى ئىشىككىچە ئۇزىتىپ چىقىپ ، ئۇنىڭغا سالامەتلىك تىلەپ خوشلىشىڭ ۋە يەنە كېلىپ مېھمان بولۇپ تۇرۇشىنى سەمىمىيلىك بىلەن ئۆتۈنۈڭ . ناۋادا سىز كۆپ كىشىنى مېھمانغا چاقىرغان ياكى بىرنەچچە كىشى ئۇشتۇمتۇت كېلىپ قالغان بولسىمۇ ئوخشاشلا يۇقىرىدىكى مېھماندارچىلىق ئەدەبلىرىگە رىئايە قىلىڭ ، قولىڭىزدىن كېلىشىچە ئۇلارنى خۇش قىلىشقا تىرىشىڭ.
6.سۆھبەتلىشىش ئەدەبلىرى
7.يېمەك-ئىچمەك ئەدەبلىرى
8.ئەر-خوتۇنلۇق ئەدەبلىرى
ئەر-خوتۇننىڭ مۇھەببەت تېمىپ تۇرغان قىلىقلىرى ۋە ئىناق-ئىجىل ئۆتۈشى ئاىلە ۋە پەرزەنت ئۈچۈن چەكسىز بەخت-ساادەت كەلتۈرۈدۇ. ئاىلە ئەزالىرى ئۈچۈن راھەت-پاراغەت ئىشىكىنى ئېچىپ شادلىق تۈگمىنىگە ئۇلۇغ سۇ باشلايدۇ. ناۋادا ئاتا بىلەن ئانا تەرتىپلىك، ئەدەپلىك، بىر-بىرىگە خۇش مۇامىلىلىك بولسا بالىلارمۇ ئۇلاردىن ئۈلگە ئېلىپ شۇنداق تەربىيىدە ئۆسىدۇ. بۇنىڭ ئەكسىچە تەرتىپسىز، ئۇرۇشقاق ئاتا-ئانىنىڭ بالىلىرى ئۆزلىرىگە ئوخشاش بولۇپ چوڭ بولىدۇ. ئەر-خوتۇن بۇنىڭغا قاتتىق دىققەت قىلىشى كېرەك. بەزىدە ئاىلىدە ئەھمىيەتسىز ئىشلار ئۈستىدە كېلىشەلمەسلىك بولۇپ قالىدۇ ، بۇنىڭدىن ساقلىنىمەن دەپمۇ ساقلىنىپ بولغىلى بولمايدۇ. ئەچۈ-ئوغۇشلارىمىز (بابايى-ئەجدادلىرىمىز يەنى ئاتا-بوۋىلىرىمىز ) : « ئۇرۇش- جىدەللىك ئۆيدىن بەرىكەت قاچىدۇ، مۇھەببەتلىك ئۆيگە بەرىكەت ياغىدۇ ، ئەر-خوتۇننىڭ جېدىلى داكا ياغلىق قۇرىغىچىلىك بولسۇن» دېگەن ھېكمىتىنى ناھايىتى دۇرۇست ئېيتقان. «تاما-تاما كۆل؛ بولۇر» ، دېگەندەك ئۇششاق-چۈششەك جېدەللەر بارا-بارا چوڭىيىپ كۆڭۈلسىز ۋەقەلەرگە سەۋەب بولۇسى مۇمكىن. ئىستىقبالىنى ياخشى چۈشىنەلىگەن ئەر-خوتۇن ئەنە شۇنداق كىچىك، ئەرزىمەس، ئەھمىيەتسىز مەسىلىلەر ئۈستىدە چىققان جېدەللەرگە يول قويماسلىقى كېرەك. بولمىسا كونا خامان سورۇلۇپ، ئاداۋەت تۈگمىنىگە سۇ باشلىنىپ ئاىلىنىڭ ھۇلىغا چاك كېتىدۇ.
ئەر مۇنۇنى ئەستىن چىقارماسلىقى كېرەك: ئايال ئىززەت ۋە ھۆرمەتكە ئىگە بىر زاتتۇر، ئۇنىڭ خىزمىتىنى كۆرمەسلىك، قەدىرلىمەسلىك ۋە تەقدىرلىمەسلىك ئىنساپ ۋە مۇرۇۋەتتىن كۆز يۇمغانلىقتۇر. ئايالنى تۇغۇتتىكى قىيامەت كۆرگەن ئازاب-ئوقۇبەتلىرىنى كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرۈپ باقايلى: بالىنى بۇ دۇنياغا ئاپىرىدە قىلىش ئانا ئۈچۈن بىر مەيدان قانلىق ئۇرۇشتىن يەنى يا ئۆلۈم يا كۆرۈم ، دېگەندىن باشقا نەرسە ئەمەس( يېڭى بىر مىسالنى ئالسام تېخى مۇشۇ يېقىندىلا يۇرتىمىزدىكى ئەڭ كونا ۋە ئەڭ چوڭ بىر گېزىتتە گۈزەل سەنئەت مۇھەررىرى بولۇپ ئىشلەيدىغان بىر بۇرادىرىمنىڭ خوتۇنى ئىككىنچى بالىسىنىڭ تۇغۇتىدا ياپ-ياش ھاياتىدىن ئايرىلىپ قالدىغۇ ؟ ھاۋاگۈلنىڭ ياتقان يېرى جەننەتتە بولغاي) ، چۈنكى باھادىر ئەر-يىگىتلىرىمىز قان كېچىپ جەڭگە كىرگەنلىرىدە « ئاللاھۇ ئەكبەر، قېرىنداشلار ، يا ئۆلۈم يا كۆرۈم، قېنى ئالغا» دېيىشىپ جەڭگە كىرىدۇ ئەمەسمۇ ؟ دېمەك ئانىنىڭ تۇغۇتى بىر مەيدان ھايات-مامات جېڭىدۇر. ئامان-ئېسەن كۆزى يورۇپ بوۋاقنى قۇچىقىغا ئالغاندىن كېيىن ئۇنى بېقىپ تاكى قاتارغا قوشقۇچە ئايال كىشى ئاز ئازاب چېكەمدۇ ؟ ئەر ھۆرمەتلىك خوتۇنىغا قانچىلىك شەپقەت بەرسە، قانچىلىك سۆيگۈ-مۇھەببەت بەرسە، قانچىلىك ھۈرمەت-ئىززەت بەرسە ئازلىق قىلىدۇ.
تەربىيە كۆرگەن، ئەدەپلىك،ئەخلاقلىق ئەركەك ئۆز خوتۇنىنى بىر ئۆمۈر ھۆرمەتلەيدۇ، ئۇنىڭ كۆڭلىنى رەنجىتمەيدۇ، خوتۇنى بىلەن با مەسلىھەت ئىش قىلىدۇ. خوتۇنى ۋە بالىلىرىغا ئىللىق چىراي ۋە شېرىن سۆزلىرى ئارقىلىق مېھر يەتكۈزۈدۇ، يېمەك-ئىچمەك ۋە كىيىم-كېچەكتە قولىدىن كېلىشىچە تەڭلىكتە قالدۇرمايدۇ، ھالال مېھنەتلىرى ئارقىلىق تۇرمۇشىنى ياخشى ئۆتكۈزۈش يولىدا قان-تەر تۆكۈدۇ. تاپقان-تەرگىنىنى بىھۇدە ئىشلارغا بۇزۇپ-چاچماي پەقەت ئاىلىسى ۋە ئاىلىسىنىڭ تۈرلۈك چىقىملىرى ئۈچۈن سەرپ قىلىدۇ. يەنە شۇ تەربىيە كۆرگەن، ئەدەپلىك، ئەخلاقلىق ئەر كەچقۇرۇن ئىشتىن قايتقاندا سىرتلاردا لاغايلاپ يۈرمەستىن ئۇدۇل ئۆيىگە قايتىدۇ. خوتۇنىنىڭ ئاتا-ئانا، قېرىنداشلىرى ۋە ئۇرۇق-تۇغقانلىرىنىمۇ ھۆرمەتلەپ، ئۇلار بىلەن يېقىن باردى-كەلدى مۇناسىۋىتى قىلىپ تۇرىدۇ. خوتۇنىنىڭ بىرەر ئىشىدىن نارازى بولسا نارازىلىقىنى مۇلايىملىق بىلەن بىلدۈرۈپ نەسىھەت قىلىدۇ.
ئەمدى ئاىلىدە خوتۇننىڭ ۋەزىپە-ئەدەبلىرىگە كەلسەك، ئەقىللىق، تەدبىرلىك خوتۇن ئاىلىدە مۇنۇ ئىشلارغا رىئايە قىلسا ئۆزى، پەرزەنتلىرى ۋە ئېرىنىڭ راھەت-پاراغەتتە ئۆتۈشۈگە ئىمكانىيەت تۇغۇلىدۇ:
ئەر دائىم خوتۇنى، پەرزەنتلىرى ۋە ئۆزىنىڭ راھەت-پاراغەتتە ياشاش يوللىرى ئۈستىدە ئىزدىنىدۇ، ئاىلىسىنىڭ مەىشەت جەھەتتە قىسىلىپ قالماسلىقى ئۈچۈن ھاردىم-تالدىم دېمەي ئالدىراش ئىشلەيدۇ، بۇ يولدا تۈرلۈك مۇشەققەتلىك ۋەزىپىلەرنى ئۈستىگە ئالىدۇ. ئېرىنىڭ خىزمەتلىرىنى ھەقىقىي كۆرۈپ ھۆرمىتىنى قىلغان خوتۇن ئېرىنىڭ ھۆرمىتىگە، پەرزەنتلىرىنىڭ چوقۇنۇشىغا ۋە يۇرت-جاماەتنىڭ ياخشى باھاسىغا ناىل بولالايدۇ.
ئەقىللىق، نومۇسچان خوتۇن ئېرىنىڭ خۇشلۇقىغىمۇ، قايغۇسىغىمۇ ئورتاق بولىدۇ. ئېرى ئەتىگەندە ئىشقا ماڭغاندا ئۇنى شېرىن-شەكەر سۆزلىرى، خۇش قىلىقلىرى بىلەن ئۇزىتىپ قويىدۇ، ئىشتىن قايتقاندىمۇ يەنە شۇنداق تاتلىق سۆز، خۇش قىلىقلىرى بىلەن قارىشى ئالىدۇ. ئېرىنىڭ كىيىم-كېچەكلىرىنىڭ ۋاقتىدا يۇيۇلۇپ-دەزماللىنىپ پاكىز تۇرۇشىغا ئەھمىيەت بېرىدۇ، تاماقنى دەل ۋاقتىدا تەييارلاپ، ئېرى ۋە بالىلىرى بىلەن بىللە ئولتۇرۇپ خۇشال-خۇرام غىزالىنىدۇ.تاماق ۋاقتىدا قاپىقىنى تۈرۈپ، بالىلىرىغا دوق قىلىپ ئېرىنى رەنجىتمەيدۇ.
«ئەرنى ئەر قىلىدىغانمۇ خوتۇن، يەر قىلىدىغانمۇ خوتۇن» دېگەندەك، ئەدەپلىك، ئەخلاقلىق خوتۇن تېجەشلىك بولىدۇ، بەدخەجلىك قىلمايدۇ، قاناەتچان كېلىدۇ، ماددىي مەىشەتكە زىيادە بېرىلمەيدۇ، بالىلىرىنىڭ تەربىيىسىگە كۆپ كۆڭۈل بۆلۈدۇ، ئېرى بىلەن مەسلىھەت قىلىشماي تۇرۇپ بىرەر ئىشقا تۇتۇش قىلمايدۇ، ئەرزىمەس ئىشلارنى باھانە قىلىپ ھە دېسە ئېرى بىلەن جېدەللەشمەيدۇ، ئېرىدىن بىرەر سەۋەنلىك ئۆتۈلسە مۇلايىملىق بىلەن چۈشەندۈرۈپ ئېرىنى شۇ ئىشىدىن ياندۇرىدۇ. ئېرىگە بىر ئۆمۈر مۇھەببەت بېرىدۇ ۋە سادىق بولىدۇ. ئېرىنىڭ ئاتا-ئانا، قېرىنداش ۋە تۇغقانلىرى ياكى دوست=يارانلىرىنى ھۆرمەت قىلىدۇ، ئۇلار كەلسە ئوچۇق چىراي قارىشى ئېلىپ ئەڭ ئېسىل نازۇ-نېىمەتلىرىنى تىزىپ مېھمان قىلىدۇ. مانا شۇنداق پەزىلەتلەرگە ئىگە بولغان ئۆي خوجايىنى ئايال ئېھتىرام ۋە ئالقىشقا ئېرىشىدۇ.
9.
تەربىيە كۆرگەن، ئەدەپلىك،ئەخلاقلىق ئەركەك ئۆز خوتۇنىنى بىر ئۆمۈر ھۆرمەتلەيدۇ، ئۇنىڭ كۆڭلىنى رەنجىتمەيدۇ، خوتۇنى بىلەن با مەسلىھەت ئىش قىلىدۇ. خوتۇنى ۋە بالىلىرىغا ئىللىق چىراي ۋە شېرىن سۆزلىرى ئارقىلىق مېھر يەتكۈزۈدۇ، يېمەك-ئىچمەك ۋە كىيىم-كېچەكتە قولىدىن كېلىشىچە تەڭلىكتە قالدۇرمايدۇ، ھالال مېھنەتلىرى ئارقىلىق تۇرمۇشىنى ياخشى ئۆتكۈزۈش يولىدا قان-تەر تۆكۈدۇ. تاپقان-تەرگىنىنى بىھۇدە ئىشلارغا بۇزۇپ-چاچماي پەقەت ئاىلىسى ۋە ئاىلىسىنىڭ تۈرلۈك چىقىملىرى ئۈچۈن سەرپ قىلىدۇ. يەنە شۇ تەربىيە كۆرگەن، ئەدەپلىك، ئەخلاقلىق ئەر كەچقۇرۇن ئىشتىن قايتقاندا سىرتلاردا لاغايلاپ يۈرمەستىن ئۇدۇل ئۆيىگە قايتىدۇ. خوتۇنىنىڭ ئاتا-ئانا، قېرىنداشلىرى ۋە ئۇرۇق-تۇغقانلىرىنىمۇ ھۆرمەتلەپ، ئۇلار بىلەن يېقىن باردى-كەلدى مۇناسىۋىتى قىلىپ تۇرىدۇ. خوتۇنىنىڭ بىرەر ئىشىدىن نارازى بولسا نارازىلىقىنى مۇلايىملىق بىلەن بىلدۈرۈپ نەسىھەت قىلىدۇ.
ئەمدى ئاىلىدە خوتۇننىڭ ۋەزىپە-ئەدەبلىرىگە كەلسەك، ئەقىللىق، تەدبىرلىك خوتۇن ئاىلىدە مۇنۇ ئىشلارغا رىئايە قىلسا ئۆزى، پەرزەنتلىرى ۋە ئېرىنىڭ راھەت-پاراغەتتە ئۆتۈشۈگە ئىمكانىيەت تۇغۇلىدۇ:
ئەر دائىم خوتۇنى، پەرزەنتلىرى ۋە ئۆزىنىڭ راھەت-پاراغەتتە ياشاش يوللىرى ئۈستىدە ئىزدىنىدۇ، ئاىلىسىنىڭ مەىشەت جەھەتتە قىسىلىپ قالماسلىقى ئۈچۈن ھاردىم-تالدىم دېمەي ئالدىراش ئىشلەيدۇ، بۇ يولدا تۈرلۈك مۇشەققەتلىك ۋەزىپىلەرنى ئۈستىگە ئالىدۇ. ئېرىنىڭ خىزمەتلىرىنى ھەقىقىي كۆرۈپ ھۆرمىتىنى قىلغان خوتۇن ئېرىنىڭ ھۆرمىتىگە، پەرزەنتلىرىنىڭ چوقۇنۇشىغا ۋە يۇرت-جاماەتنىڭ ياخشى باھاسىغا ناىل بولالايدۇ.
ئەقىللىق، نومۇسچان خوتۇن ئېرىنىڭ خۇشلۇقىغىمۇ، قايغۇسىغىمۇ ئورتاق بولىدۇ. ئېرى ئەتىگەندە ئىشقا ماڭغاندا ئۇنى شېرىن-شەكەر سۆزلىرى، خۇش قىلىقلىرى بىلەن ئۇزىتىپ قويىدۇ، ئىشتىن قايتقاندىمۇ يەنە شۇنداق تاتلىق سۆز، خۇش قىلىقلىرى بىلەن قارىشى ئالىدۇ. ئېرىنىڭ كىيىم-كېچەكلىرىنىڭ ۋاقتىدا يۇيۇلۇپ-دەزماللىنىپ پاكىز تۇرۇشىغا ئەھمىيەت بېرىدۇ، تاماقنى دەل ۋاقتىدا تەييارلاپ، ئېرى ۋە بالىلىرى بىلەن بىللە ئولتۇرۇپ خۇشال-خۇرام غىزالىنىدۇ.تاماق ۋاقتىدا قاپىقىنى تۈرۈپ، بالىلىرىغا دوق قىلىپ ئېرىنى رەنجىتمەيدۇ.
«ئەرنى ئەر قىلىدىغانمۇ خوتۇن، يەر قىلىدىغانمۇ خوتۇن» دېگەندەك، ئەدەپلىك، ئەخلاقلىق خوتۇن تېجەشلىك بولىدۇ، بەدخەجلىك قىلمايدۇ، قاناەتچان كېلىدۇ، ماددىي مەىشەتكە زىيادە بېرىلمەيدۇ، بالىلىرىنىڭ تەربىيىسىگە كۆپ كۆڭۈل بۆلۈدۇ، ئېرى بىلەن مەسلىھەت قىلىشماي تۇرۇپ بىرەر ئىشقا تۇتۇش قىلمايدۇ، ئەرزىمەس ئىشلارنى باھانە قىلىپ ھە دېسە ئېرى بىلەن جېدەللەشمەيدۇ، ئېرىدىن بىرەر سەۋەنلىك ئۆتۈلسە مۇلايىملىق بىلەن چۈشەندۈرۈپ ئېرىنى شۇ ئىشىدىن ياندۇرىدۇ. ئېرىگە بىر ئۆمۈر مۇھەببەت بېرىدۇ ۋە سادىق بولىدۇ. ئېرىنىڭ ئاتا-ئانا، قېرىنداش ۋە تۇغقانلىرى ياكى دوست=يارانلىرىنى ھۆرمەت قىلىدۇ، ئۇلار كەلسە ئوچۇق چىراي قارىشى ئېلىپ ئەڭ ئېسىل نازۇ-نېىمەتلىرىنى تىزىپ مېھمان قىلىدۇ. مانا شۇنداق پەزىلەتلەرگە ئىگە بولغان ئۆي خوجايىنى ئايال ئېھتىرام ۋە ئالقىشقا ئېرىشىدۇ.
10.ئاتا-ئانا ۋە پەرزەنت بۇرچى
ئاتىنىڭ پەرزەنتلىرىگە مۇھەببىتى چەكسىزدۇر ، چۈنكى ئۇ بالىلىرىنى ئۆز سۈرىتىدىن كۆچۈرۈلگەن نۇسخا ، دەپ بىلىدۇ.ئاتا ئۆز پەرزەنتلىرىنىڭ تەربىيىسىگە بەك دىققەت قىلىدۇ. ئۆزى ياقتۇرىدىغان پەزىلەتلەرنى بالىلىرىغا سىڭدۈرۈشكە، بالىلىرىنى ئۆزىدىنمۇ مۇكەممەل قىلىپ يېتىلدۈرۈشكە تىرىشىدۇ. مۇشۇ كويلاردا ھەرقانداق مۇشەققەتكە، قىيامەتلىك كۈنلەرگە چىدىيالايدۇ. باشقىلاردىن بالىسى توغرىلىق « تەربىيىلىگەن ئاتاڭغا رەھمەت » دېگەن سۆزنى ئاڭلىسا بالىلىرىنى بېقىش يولىدا قىلغان ئەجىرلىرىدىن رازى بولۇپ، تارتقان بارلىق ئازاب-ئوقۇبەتلىرىنى ئۇنتۇپ، بېشى كۆككە تاقاشقاندەك بولىدۇ. پەرزەنتى ئارقىلىق كۆزلىگەن مەقسەتلىرىگە يېتىشنى خاھلايدۇ. نەۋرە-چەۋرىلەر كۆرۈپ، نەسلى-نەسەبىنىڭ داۋاملىشىشىنى ئارزۇ قىلىدۇ.
بالىنىڭ ھاياتىغا سەۋەب بولىدىغان بىرىنچى قۇۋۋەت ئانا جىسمىدىكى قاندۇر. بوۋاق قان بىلەن ئوزۇقلىنىپ ھاياتىنى ساقلايدۇ. بالا تۇنجى سۆزنى ئانىدىن ئۆگىنىدۇ. تىلنى «ئاتا تىل»دېمەستىن «ئانا تىل» دېيىشتىكى ھېكمەتمۇ ئەنە شۇنىڭدىدۇر. دېمەك، بالىنى تەربىيىلەپ ئۆستۈرۈشتە ئاتىغا قارىغاندا ئانا كۆپرەك ھەسسە قوشىدۇ. ئانىنىڭ بالىغا بولغان مۇھەببىتى ئاتىنىڭكىدىن ئۈستۈن بولىدۇ. شۇنىڭ ئۈچۈن كىچىك بالىلار ئاتىدىن ئانىغا بەكرەك ئامراق بولىدۇ. ئانا بالىسى ئۈچۈن ھەتتا ئۆزىنى پىدا قىلىشقىمۇ تەيياردۇر. شۇڭا دانىشمەنلەر «ئاتىنىڭ ھەققىگە قارىغاندا ئانىنىڭ ھەققى ئىككى باراۋەر ئارتۇق» دېگەن.
11. تەلىم – تەربىيە
12. سەۋر-تاقەت ھەققىدە
سۆزلەرگە ئىزاھ